دکتر سجاد خانی 

عضو هیئت علمی دانشکده تجارت و بازرگانی دانشکدگان مدیریت 

 

 

 

اجرایی‌شدن توافق تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) از ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴، نقطه عطفی در روابط اقتصادی منطقه‌ای ایران محسوب می‌شود. این موافقت‌نامه که پس از سال‌ها مذاکره و هماهنگی‌های فنی به مرحله اجرا رسیده، نه تنها دسترسی ایران به بازارهای بزرگ‌تری را تسهیل می‌کند، بلکه گامی کلیدی در راستای کاهش وابستگی به بازارهای غربی و تقویت دیپلماسی اقتصادی شرق‌گرا است. این گزارش به بررسی ابعاد این توافق، مزایای آن برای ایران و کشورهای عضو، و چالش‌های پیش‌روی اجرای آن می‌پردازد.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا: قطب جدید تجارت منطقه‌ای

کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان، هر کدام ویژگی‌های تجاری منحصر به فردی دارند که در کنار هم یک بلوک اقتصادی مهم را تشکیل داده‌اند. روسیه به عنوان قدرت اصلی این اتحادیه، با اقتصاد ۱.۷ تریلیون دلاری خود، بیشترین سهم تجاری را به خود اختصاص داده و صادرات عمده آن شامل نفت، گاز، فلزات و محصولات نظامی است. تحریم‌های اخیر غرب موجب شده روسیه به دنبال شرکای تجاری جدید در آسیا و خاورمیانه باشد.

قزاقستان به عنوان دومین اقتصاد بزرگ اوراسیا، نقش مهمی در صادرات انرژی و محصولات کشاورزی ایفا می‌کند. این کشور با دارا بودن ذخایر عظیم نفت، اورانیوم و فلزات گرانبها، همچنین به عنوان پل ارتباطی بین چین و اروپا عمل می‌کند. بلاروس که اقتصاد آن بیشتر بر پایه صنایع سنگین و کشاورزی استوار است، در تولید ماشین‌آلات صنعتی، تجهیزات حمل‌ونقل و محصولات کشاورزی تخصص دارد.

ارمنستان اگرچه کوچک‌ترین اقتصاد این اتحادیه محسوب می‌شود، اما در بخش‌های فناوری اطلاعات و صنایع خلاق رشد قابل توجهی داشته است. این کشور به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های فناوری‌محور است. قرقیزستان نیز عمدتاً بر صادرات مواد خام معدنی و محصولات کشاورزی تکیه دارد و به دنبال توسعه بخش‌های انرژی و گردشگری خود است.

فرصت طلایی برای ایران! به شرط رفع محدودیت‌ها

پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به عنوان عضو دائم، پنجره‌ای بی‌نظیر به روی اقتصاد کشور گشوده است. با حجم تجارت ۹۰۰ میلیارد دلاری میان اعضای این اتحادیه، حتی کسب سهمی ۵ تا ۱۰ درصدی نیز می‌تواند تحولی شگرف در مبادلات خارجی ایران ایجاد کند. این همگرایی نه‌تنها دسترسی به بازار ۱۸۰ میلیون نفری اوراسیا را تسهیل می‌کند، بلکه ایران را به حلقه اتصال این بلوک اقتصادی به کریدورهای بین‌المللی تبدیل خواهد کرد.

هرچند ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل، به‌ویژه در مرزهای شمالی، همچنان چالشی جدی محسوب می‌شود. بنادر شمالی و گذرگاه‌های مرزی فعلی از نظر ظرفیت و فناوری پاسخگوی حجم مطلوب تجارت نیستند. این محدودیت نه‌تنها هزینه‌های لجستیک را افزایش داده، بلکه ممکن است فرصت‌ها را به سمت رقبای منطقه‌ای منحرف کند. با این حال، همین چالش می‌تواند به محرکی برای توسعه زیرساخت‌ها تبدیل شود.

راهبرد پیش‌رو: سرمایه‌گذاری هوشمند و همکاری‌های راهبردی

کلید موفقیت در این مسیر، سرمایه‌گذاری هدفمند در نوسازی کریدورهای شمالی و تکمیل پروژه‌های مشترک با کشورهای عضو است. اولویت‌دادن به طرح‌هایی مانند کریدور شمال-جنوب و هماهنگی با روسیه در توسعه بنادر و راه‌آهن می‌تواند ایران را به هاب ترانزیتی منطقه تبدیل کند. از سوی دیگر، بهره‌گیری از مکانیسم‌های نوین مالی و پرداخت‌های غیردلاری می‌تواند بر محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها غلبه کند. اگر ایران بتواند از این پنجره فرصت به‌درستی استفاده کند، نه‌تنها سهم خود از تجارت منطقه‌ای را افزایش خواهد داد، بلکه به بازیگری کلیدی در معادلات اقتصادی اوراسیا تبدیل خواهد شد. این مسیر هرچند چالش‌برانگیز است، ولی با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای به‌موقع پروژه‌های زیرساختی، می‌تواند آینده‌ای درخشان برای تجارت خارجی کشور رقم بزند. در ادامه به مسئولیت و وظایف مهم دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی کشور چهت هموار کردن این مسیر می‌پردازیم:

وزارتخانه‌ها و سازمان‌های کلیدی و وظایف آنها در توسعه همکاری با اوراسیا:

۱. وزارت صنعت، معدن و تجارت (سازمان توسعه تجارت)

مسئولیت اصلی: هماهنگی و اجرای مفاد توافقنامه تجارت آزاد

• وظایف:

o شناسایی کالاهای دارای مزیت صادراتی به اوراسیا

o برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی و رویدادهای تجاری

o آموزش و توانمندسازی صادرکنندگان

o رصد موانع غیرتعرفه‌ای و ارائه راهکار

۲. وزارت راه و شهرسازی (سازمان بنادر و دریانوردی، راه‌آهن)

• مسئولیت اصلی: توسعه زیرساخت‌های لجستیکی

• وظایف:

o نوسازی بنادر شمالی (امیرآباد، انزلی)

o توسعه خطوط ریلی مرزی (خصوصاً کریدور شمال-جنوب)

o استانداردسازی سیستم‌های حمل‌ونقل متناسب با نیازهای اوراسیا

o افزایش ظرفیت پایانه‌های مرزی (نوردوز، اینچه‌برون)

۳. وزارت امور خارجه

• مسئولیت اصلی: دیپلماسی اقتصادی

• وظایف:

o رایزنی برای حل موانع سیاسی و تجاری

o هماهنگی با کشورهای عضو برای تسهیل روابط

o پیگیری عضویت دائم ایران در اتحادیه

۴. وزارت اقتصاد و دارایی (گمرک، سازمان استاندارد)

• مسئولیت اصلی: تسهیل فرآیندهای تجاری

• وظایف:

o هماهنگی استانداردها با کشورهای عضو

o الکترونیکی‌سازی فرآیندهای گمرکی

o ایجاد پنجره واحد تجاری

o توسعه مکانیسم‌های پرداخت جایگزین

۵. بانک مرکزی و وزارت امور اقتصادی و دارایی

• مسئولیت اصلی: حل چالش‌های مالی

• وظایف:

o ایجاد مکانیسم‌های پرداخت دوجانبه

o توسعه سیستم‌های تهاتری

o تسهیل نقل و انتقالات ارزی

۶. اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران

• مسئولیت اصلی: ارتباط بخش خصوصی

• وظایف:

o ایجاد دفاتر تجاری مشترک

o برگزاری نشست‌های تجاری

o ارائه مشاوره به کسب‌وکارها

۷. وزارت جهاد کشاورزی

• مسئولیت اصلی: توسعه صادرات محصولات کشاورزی

• وظایف:

o تطبیق استانداردهای بهداشتی

o توسعه کشت محصولات مورد نیاز بازار اوراسیا

o ایجاد زنجیره‌های سرد نگهداری و حمل

۸. وزارت نفت و انرژی

• مسئولیت اصلی: همکاری‌های انرژی

• وظایف:

o توسعه پروژه‌های مشترک انرژی

o ایجاد مکانیسم‌های سوآپ انرژی

o انتقال فناوری‌های انرژی

9. دانشکده‌ها و دانشجویان رشته تجارت و بازرگانی

دانشکده‌ها و دانشجویان رشته تجارت و بازرگانی می‌توانند به نوعی نقش مؤثری در موفقیت توافق ایران با اوراسیا ایفا کنند. دانشکده‌ها با طراحی دوره‌های تخصصی درباره بازارهای اوراسیایی، برگزاری کارگاه‌های عملیاتی و ارجاع به منابع و گزارشات معتبر علمی ، دانشجویان را برای فعالیت در این بازار آماده کنند. دانشجویان نیز می‌توانند با انجام پژوهش‌های میدانی درباره نیازهای بازار اوراسیا، شرکت در رویدادهای تجاری و کارآموزی در شرکت‌های فعال در این حوزه، پل ارتباطی بین دانشگاه و صنعت باشند. همچنین، تشکیل انجمن‌های دانشجویی تخصصی و ارتباط با مراکز تحقیقاتی کشورهای اوراسیایی می‌تواند به تبادل دانش و تجربه کمک کند. این مشارکت فعال، هم به ارتقای مهارت‌های دانشجویان منجر می‌شود و هم به رشد تجارت ایران با اوراسیا یاری می‌رساند.

در نهایت، امیدواریم این همکاری جدید، فرصتی باشد برای رشد اقتصادی ایران و بهبود زندگی مردم. مایه خرسندی است که ایران بتواند با کشورهای اوراسیا ارتباط تجاری قوی‌تری برقرار کند و از این راه، فرصت‌های شغلی بیشتری ایجاد شود و کالاهای باکیفیت ایرانی به بازارهای جدید راه پیدا کنند. امیدواریم این همکاری، به نفع همه مردم ایران باشد و زمینه‌ساز پیشرفت و رفاه بیشتر شود. به امید اینکه پروردگار متعال این مسیر را برای کشورمان عزیزمان ایران هموار و پربرکت نماید...