دکتر داتیس خواجه‌ئیان

رئیس دانشکده تجارت‌وبازرگانی دانشکدگان مدیریت 

در سه ماه گذشته که فعالیت‌های دانشکده تجارت‌وبازرگانی به ساختمان غربی دانشکدگان مدیریت منتقل شده و عملاً به مجموعه دانشکدگان پیوسته است، و نیز در پی انتقال رشته مدیریت بازرگانی از دانشکده مدیریت کسب‌وکار به این دانشکده، این پرسش مطرح بوده است که چرا باید دانشکده تجارت‌وبازرگانی از دانشکده مدیریت کسب‌وکار جدا باشد و آیا ذات و ماهیت این دو دانشکده یکی نیست؟ در این یادداشت که در شماره بعدی نیز ادامه نیز خواهد داشت، تلاش می‌کنم به‌عنوان فردی که هم عضوی از دانشکده مدیریت کسب‌وکار است و هم مسئولیت ریاست دانشکده تجارت‌وبازرگانی را برعهده دارد، پاسخی به این پرسش بدهم تا برای ذی‌نفعان مختلف چرایی این تفکیک روشن شود.‌

ایده ایجاد دانشکده تجارت‌وبازرگانی ایده بسیار درستی است که به باور من تا کنون به‌خوبی اجرا نشده است و همین ضعف در اجرا که دلایل متعدد داشته، سبب شده است دلیل ذاتی تفکیک تجارت‌وبازرگانی از کسب‌وکار به‌خوبی توجیه نشود. شاید نخستین دلایل بدگمانی را بتوان در تاریخچه کوتاه این دانشکده جستجو کرد. این دانشکده ابتدا با رویکردی تقاضامحور و با تقاضای اداره امور مالیاتی با نام «دانشکده امور مالیاتی و تجارت بین‌الملل» تأسیس شد که با تغییر در مدیریت سازمان امور مالیاتی تقاضای اولیه منقضی شد. در نتیجه نام این دانشکده به «تجارت و مالیه» تغییر یافت؛ ولی مجدداً با تأسیس دانشکده «حسابداری و علوم مالی» در دانشکدگان مدیریت دانشگاه تهران کلمه مالیه سبب تعارض میان دو دانشکده شد و در نتیجه با انتقال کلیه رشته‌های مرتبط با مالی، قرار شد این دانشکده صرفاً به حوزه تجارت‌وبازرگانی بپردازد و در نتیجه نام این دانشکده نیز به «تجارت‌وبازرگانی» تغییر یافت. در واقع این دانشکده فرایندی زیستی را همراه با یادگیری سازمانی و باهدف رفع تعارضات با حوزه‌های همپوشان طی کرده تا به نقطه کنونی برسد. بااین‌حال تاریخچه قبلی تعارضات این دانشکده با دانشکده‌های دیگر از جمله «مدیریت کسب‌وکار» و «حسابداری و علوم مالی» سبب شده هنوز نیز هاله‌ای از بدگمانی حول این دانشکده وجود داشته باشد. 
در سه‌ماهه گذشته که من مسئولیت ریاست و سرپرستی این دانشکده را برعهده داشته‌ام نخستین تلاشم رفع تعارض با سایر دانشکده‌ها بوده و در این راه تمرکز این دانشکده را صرفاً سطح تجارت بین‌الملل و ملی قرار دادم و اعضای دانشکده را ورود به سطح بنگاه و کسب‌وکار برحذر داشتم. در واقع به این تفکیک محوری که بنیان‌گذاران این دانشکده به آن قائل بوده‌اند وفادار ماندم که دانشکده مدیریت کسب‌وکار در سطح بنگاه و شرکت‌ها فعالیت می‌کند؛ ولی دانشکده تجارت‌وبازرگانی در سطح اکوسیستم تجاری و محیط تجاری. 
در واقع من باور دارم که دانشگاه تهران با تفکیک دو دانشکده مدیریت کسب‌وکار و تجارت‌وبازرگانی یک تشخیص فرصت بسیار درخشانی را انجام داده است و با علم به اینکه مدت‌هاست که سطح تجارت‌وبازرگانی کشور فاقد پایگاه آکادمیک بوده است، دانشکده تجارت‌وبازرگانی را به‌عنوان تنها واحد دانشگاهی حال حاضر کشور که به طور تخصصی به اکوسیستم تجاری کشور می‌پردازد تأسیس کرد. در حال حاضر دانشگاه‌های دیگر کشور در گروه مدیریت بازرگانی خود بیشتر به مسائل واحدها و سطح بنگاه می‌پردازند و کمتر واحد دانشگاهی است که روی مسائل مربوط به تجارت کشور تمرکز کرده باشد. این امر حتی در سطح گروه نیز به‌ندرت اتفاق افتاده، و من در قالب دانشکده تخصصی در هیچ دانشگاهی را نیافتم. 
در پاسخ به اینکه چه تفاوتی میان دانشکده مدیریت کسب‌وکار و تجارت‌وبازرگانی وجود دارد، باید گفت دانشکده مدیریت کسب‌وکار در سطح Business یعنی بنگاه و شرکت کار می‌کند. حدود و ثغور فعالیت آن بنگاه است. هر سه گروه این دانشکده نیز متمرکز بر سطح بنگاه و به‌اصطلاح Meso هستند: گروه بازاریابی و توسعه بازار، گروه استراتژی و سیاست‌گذاری کسب‌وکار و گروه مدیریت رسانه و ارتباطات کسب‌وکار. هیچ‌یک از این سه گروه تا کنون به سطح تجارت‌وبازرگانی متمرکز نشده‌اند که سطح کلان و Macro است و از نظر تعداد اعضای هیئت‌علمی و تعداد کلاس و حوزه پژوهش و تألیفات نیز دانشکده مدیریت کسب‌وکار توانایی پوشش‌دادن حوزه بسیار وسیع تجارت را ندارد. بررسی عناوین پژوهش‌های چاپ شده اعضای این دانشکده، عنوان درس‌های این دانشکده، حوزه تخصصی اعضای هیئت‌علمی این دانشکده، پایان‌نامه‌های این دانشکده، همه‌وهمه تأکیدی صریح بر محدودشدن فعالیت‌های علمی و تخصصی این دانشکده به سطح بنگاه و عدم تخصصی در زمینه تجارت‌وبازرگانی دارد. 
برای تصدیق این ادعا می‌توان پرسید جهانی‌شدن در کدام حوزه مدیریت کسب‌وکار گنجیده است؟ امور گمرکی چطور؟ نمایشگاه‌ها چطور؟ توسعه تجارت چطور؟ حمل‌ونقل و لجستیک چطور؟ معاهدات تجاری بین‌الملل چطور؟ کنوانسیون‌های بین‌المللی که ایران عضو آنهاست و قوانین آن را در تجارت پذیرفته چطور؟ چند تألیف اعضای هیئت‌علمی این دانشکده دراین زمینه‌هاست؟ چند پایان‌نامه یا پژوهش در این زمینه چاپ شده است؟ چند مشاوره تخصصی در سطحی فراتر از بنگاه انجام شده است؟ پاسخ عددی نزدیک به صفر است. این در حالی‌ست که اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق تلاش‌های علمی این دانشکده در سطح بنگاه است و تجارت‌وبازرگانی حوزه کاملاً مغفول و صرف‌نظر شده است. حتی پژوهش در زمینه‌های مالی و فناوری و منابع انسانی نیز در این دانشکده بیش از پژوهش در زمینه تجارت‌وبازرگانی صورت‌گرفته است.
اکنون و با توسعه تجارت‌وبازرگانی و تفکیک کامل آن از کسب‌وکار و بنگاه، هیچ‌یک از این حوزه‌های تخصصی تجارت‌وبازرگانی که بسیار وسیع شده‌اند دیگر در حوزه مدیریت کسب‌وکار نیستند. دانشکده مدیریت کسب‌وکار تأسیس شد تا بر روی مسائل مرتبط با اداره بنگاه‌ها در کشور تمرکز کند. گروه مدیریت رسانه و ارتباطات کسب‌وکار آن به ارتباطات شرکتی می‌پردازد تا شرکت‌ها بتوانند به‌خوبی با ذی‌نفعان دیگر ارتباط بگیرند و در مسیر اهداف شرکتی عمل کنند. گروه بازاریابی و توسعه بازار به مسائل مرتبط با شناسایی و ایجاد بازارهای فروش کالا و خدمات برای بنگاه‌ها و کسب‌وکارها متمرکز است. گروه استراتژی به تدوین و پیاده‌سازی راهبرد برای رسیدن به اهداف بلندمدت بنگاه‌ها تمرکز دارد. همه این گروه‌ها در سطح بنگاه کار می‌کنند.
از سوی دیگر دانشکده تجارت‌وبازرگانی در رویکردی کاملاً متمایز و منفک، به‌وضوح بر سطح محیط و اکوسیستم تجارت کشور می‌پردازد. این سطح شامل امور گمرکی، صادرات و واردات، اتاق‌های بازرگانی ایران و شهرستان‌ها، اداره امور اصناف، معاون‌های اقتصادی و تجاری وزارتخانه‌ها، دیپلماسی تجاری کشور از طریق رایزنان تجاری کشور و وابستگان تجاری سفارتخانه‌ها و غیره می‌شود. این بخش‌های بسیار مهم هرگز موردتوجه دانشکده کسب‌وکار قرار نگرفته است و در حیطه عمل گروه‌های آن نیز جایی ندارد. اساساً نمی‌توان هم‌زمان به هر دو پرداخت. 
تصویر زیر تفاوت جایگاه حوزه عمل این دو دانشکده را ترسیم می‌کند. این تصویر نشان‌دهنده سازمان‌ها و نهادهای تجاری است که متأسفانه هرگز توسط گروه مدیریت بازرگانی سابق و دانشکده مدیریت کسب‌وکار فعلی دانشگاه تهران موردتوجه قرار نگرفته است. البته عذر آن پذیرفتنی است و مشخصاً به این دلیل بوده که حوزه عمل و اقدام این دانشکده سطح بنگاه است؛ ولی این سازمان‌ها در سطح اکوسیستم تجاری کشور در حال فعالیت‌اند. نکته اینجاست که این سازمان‌ها و نهادها با چنین حجم تأثیرگذاری وسیعی، توسط هیچ‌یک از مراکز و مؤسسات دیگر دانشگاه به‌صورت تخصصی مورد تمرکز قرار نگرفته‌اند و دانشگاه تهران که به‌عنوان دانشگاه مادر باید در حل مشکلات کشور مشارکت کند از ارتباط نزدیک با این سازمان‌ها بی‌بهره بوده است. اکنون دانشکده تجارت‌وبازرگانی این امکان را فراهم کرده است که دانشگاه تهران با این سازمان‌ها ارتباط نزدیک برقرار کند و در این برهه بسیار سخت که نبرد کشور نبرد اقتصادی است در حوزه تجارت‌وبازرگانی وارد فعالیت آکادمیک شود. 
اکنون با تمرکز این دانشکده روی تجارت‌وبازرگانی، می‌توان گفت که مسیر خود را یافته و در اقیانوس آبی و در حوزه‌ای موردنیاز کشور فعالیت می‌کند. باتوجه‌به تجربه به‌دست‌آمده و ظرفیتی که از تماس‌های نخستین من در این دوره کوتاه ریاستم با مراکز و نهادهای تجاری و بازرگانی ایجاد شده است، می‌توان با اطمینان بالایی از نقش‌آفرینی جدی این دانشکده به نمایندگی از دانشگاه تهران در سپهر تجاری کشور سخن گفت. مذاکرات موفقی بابت همکاری با اتاق بازرگانی تهران صورت‌یافته است و در آخرین گام‌های مشارکت در یک جایزه ملی هستیم. در حال طراحی و اجرای دوره‌های آموزشی جدیدی هستیم که تاکنون به آنها توجه نشده است همچون پرورش مذاکره‌کننده بین‌المللی، دوره کارگزاری تجارت بین‌الملل، دوره نمایشگاه‌ها، دوره امور گمرکی و مشابه آن‌ها. مذاکراتی برای حامیان مالی دائمی صورت‌گرفته است که تاکنون موفقیت‌آمیز بوده است. واحدهای درسی را با کمک افراد شاخص تجارت‌وبازرگانی به‌صورت مهمان یا استاد مشترک ارائه کرده‌ایم. برای بازنگری رشته‌هایمان از سازمان‌ها و مؤسسات ملی و خصوصی تقاضای مشارکت کردیم. همه این‌ها نشانه‌هایی است از اینکه این دانشکده با تمرکز بر حوزه تجارت‌وبازرگانی موفق شده است در مسیری کاملاً متمایز از دانشکده مدیریت کسب‌وکار و بدون ایجاد تعارض و تداخل به مرزهای آن فعالیت خود را ادامه دهد و دانشگاه تهران را وارد فضای جذاب و بسیار حیاتی تجارت‌وبازرگانی کشور کند.

شکل1. سازمان‌هایی که دانشکده تجارت‌وبازرگانی به طور خاص بر آنها متمرکز است و سایر واحدهای دانشگاه تهران به آنها به طور تخصصی نپرداخته‌اند.

باتوجه‌به آنچه ذکر شد، من به‌عنوان عضوی از گروه مدیریت رسانه و ارتباطات کسب‌وکار دانشکده مدیریت کسب‌وکار، تأکید دوباره‌ای بر لزوم تفکیک دانشکده تجارت‌وبازرگانی از دانشکده مدیریت کسب‌وکار که دانشکده خودم است دارم، زیرا چنین تفکیکی به منفعت اقتصاد کشور و دانشگاه تهران است و سبب تمرکز پژوهشی و آموزشی به سمت این حوزه بسیار بزرگ و حیاتی اقتصاد کشور می‌شود که هم برای دانشگاه تهران همراه با منفعت مادی و معنوی است و هم به فضای اکوسیستم تجاری کشور دانش تزریق می‌کند و کمک می‌کند از شرایط سخت اقتصادی به‌سلامت و با سختی‌های کمتری عبور کنیم.